ریفلاکس ادراری یا برگشت ادراری، جریان غیرطبیعی ادرار از مثانه به سمت لوله‌های حالب (لوله هایی که کلیه‌های را به مثانه متصل می کند) است. به طور معمول، ادرار از کلیه ها از طریق حالب ها به سمت مثانه جریان می یابد. به عبارت دیگر ریفلاکس ادراری زمانی است که ادرار در جهت اشتباه از مثانه به سمت حالب ها برود.

ریفلاکس ادراری معمولاً در نوزادان و کودکان تشخیص داده می شود. این اختلال خطر ابتلا به عفونت های مجاری ادراری را افزایش می دهد که در صورت عدم درمان می تواند منجر به آسیب کلیه شود.

ریفلاکس ادراری یا برگشت ادراری (VUR) چیست؟

ریفلاکس ادراری وضعیتی است که در آن ادرار از مثانه به سمت حالب ها و کلیه ها باز می گردد. ادرار در حالت معمول از کلیه از طریق حالب به سمت مثانه جریان می یابد و سپس در مثانه ذخیره می شود.

به طور کلی ساختار و اجزای دستگاه ادراری که وظیفه تخلیه ادرار را بر عهده دارد، شامل موارد زیر می باشد:

• کلیه ها: دو عضو لوبیایی شکل در دو طرف ستون فقرات و زیر قفسه سینه که خون بدن را فیلتر کرده و ادرار تولید می کند.
• حالب: دو لوله نازک و عضلانی که ادرار را از کلیه ها به مثانه منتقل می کند.
• مثانه: اندامی توخالی و بادکنکی شکل که بین استخوان های لگن قرار دارد و وظیفه ی ذخیره کردن ادرار را به عهده دارد.
• مجرای ادراری: لوله نازکی در پایین مثانه که ادرار از طریق آن از بدن خارج و دفع می شود. مجرای ادرار مرد در آلت تناسلی قرار دارد و مجرای ادرار زن به ناحیه فرج ختم می شود.

در برگشت ادراری، ادرار به سمت یک یا هر دو حالب و در برخی موارد به یک یا هر دو کلیه برمی‌گردد. چنانچه برگشت ادرار تنها یک حالب و کلیه را تحت تأثیر قرار دهد، به آن ریفلاکس یک طرفه و در صورتی که هم حالب و هم کلیه ها را تحت تأثیر قرار دهد، به آن ریفلاکس دو طرفه می گویند.

ریفلاکس ادراری بیشتر نوزادان، نوزادان و کودکان زیر دو سال را تحت تاثیر قرار می دهد، اما کودکان بزرگتر و به ندرت بزرگسالان نیز می توانند تحت تاثیر این بیماری قرار بگیرند. کودکانی که کلیه ها یا مجاری ادراری غیرطبیعی دارند، بیشتر در معرض ابتلا به VUR هستند. این بیماری در دختران بیشتر از پسران است.

انواع ریفلاکس مجرای ادراری (VUR) چیست؟

ریفلاکس مجرای ادراری دارای 2 نوع “اولیه” و “ثانویه” می باشد. بیشتر موارد VUR اولیه هستند که تنها یک حالب و کلیه را تحت تاثیر قرار می دهند. با VUR اولیه، کودکی با حالب به دنیا می آید که به درستی در مثانه کاشته نشده است. دریچه فلپ ایجاد شده بین حالب و دیواره مثانه به درستی بسته نمی شود، که سبب می شود ادرار از مثانه به حالب برگشت کند و در برخی از کودکان حتی به کلیه باز می گردد. این نوع VUR می تواند با بزرگتر شدن فرزند بهتر شود. خوشبختانه، همانطور که کودک رشد می کند، طول حالب نیز بیشتر می شود که می تواند عملکرد دریچه فلپ را بهبود بخشد.

VUR ثانویه زمانی اتفاق می‌افتد که انسداد مجرای ادرار باعث افزایش فشار می‌شود و ادرار را از مجرای ادرار به مثانه، حالب و حتی کلیه‌های کودک برمی‌گرداند. یکی دیگر از دلایل VUR ثانویه ممکن است مشکل اعصابی باشد که نمی توانند مثانه را برای ترشح ادرار تحریک کنند. کودکان مبتلا به VUR ثانویه اغلب ریفلاکس دوطرفه دارند.

علائم ریفلاکس ادراری یا برگشت ادراری چیست؟

عفونت های دستگاه ادراری معمولاً در افراد مبتلا به ریفلاکس ادراری رخ می دهد. در نتیجه علائم عفونت دستگاه ادراری می توانند نشانه ای از بیماری ریفلاکس ادراری باشند. عفونت دستگاه ادراری (UTI) ممکن است هیچ علائم و نشانه ای را در افراد ایجاد نکند.

به طور کلی علائم و نشانه هایی که می توانند نشانه ای از عفونت دستگاه ادراری و در نتیجه برگشت ادراری باشند، می تواند شامل موارد زیر باشد:

• میل شدید و مداوم برای ادرار کردن
• احساس سوزش هنگام ادرار کردن
• نیاز به دفع مکرر مقدار کمی ادرار
• ادرار کدر
• تب
• درد در پهلو یا شکم
• هیدرونفروز کلیه

یکی از علائم و نشانه‌های برگشت ادراری که ممکن است قبل از تولد با سونوگرافی تشخیص داده شود، تورم کلیه‌ها یا هیدرونفروز در جنین است که به دلیل ذخیره ادرار در کلیه‌ها ایجاد می‌شود.

آیا ریفلاکس ادراری (VUR) دردناک است؟

خیر، ریفلاکس ادراری (VUR) دردناک نیست. با این حال، اگر باعث عفونت دستگاه ادراری شده باشد، می تواند با درد در هنگام ادرار و درد در ناحیه کلیه یا پهلو همراه باشد.

علت ایجاد ریفلاکس ادراری چیست؟

سیستم ادراری شامل کلیه، حالب، مثانه و مجرای ادراری است. تمامی این اجزا در دفع مواد زائد از بدن شما از طریق ادرار نقش دارند. لوله‌هایی که حالب نامیده می‌شوند، ادرار را از کلیه‌ها به مثانه می‌برند و ادرار در مثانه ذخیره می‌شود تا از طریق لوله دیگری به نام مجرای ادرار از بدن خارج شود.

ریفلاکس ادراری می تواند در دو نوع اولیه و ثانویه ایجاد شود:

• ریفلاکس ادراری اولیه؛ کودکان مبتلا به ریفلاکس ادراری اولیه با نقصی در دریچه فلپ به دنیا می آیند که به طور معمول مانع از برگشت ادرار از مثانه به حالب می شود. ریفلاکس مثانه اولیه شایع‌تر است. همانطور که کودک رشد می کند، حالب ها بلند و صاف می شوند که ممکن است عملکرد دریچه را بهبود بخشد و در نهایت ریفلاکس را اصلاح کند. این نوع ریفلاکس مجرای ادراری معمولاً ژنتیکی است، اما علت دقیق آن ناشناخته است.
• ریفلاکس ثانویه ادراری؛ علت این نوع ریفلاکس اغلب ناشی از عدم تخلیه صحیح مثانه است که به دلیل انسداد یا نارسایی ماهیچه مثانه یا آسیب به اعصابی است که تخلیه طبیعی مثانه را کنترل می کند.

در سنین بزرگسال، بزرگی خوش‌خیم پروستات و مثانه عصبی تیز می تواند منجر به برگشت ادراری شوند.

چه عواملی خطر ابتلا به برگشت ادراری را افزایش می دهند؟

عواملی که می توانند خطر ابتلا به ریفلاکس ادراری را افزایش دهند، عبارتند از:

• اختلال عملکرد مثانه و روده (BBD)؛ کودکان مبتلا به BBD، ادرار و مدفوع خود را نگه می‌دارند و عفونت‌های مکرر دستگاه ادراری را تجربه می‌کنند که می‌تواند منجذ به برگشت ادرار به حالب گردد.
• جنسیت؛ به طور کلی، خطر ابتلا به این بیماری در دختران بسیار بیشتر از پسران است.
• سن؛ نوزادان و کودکان تا سن 2 سالگی بیشتر از سایز کودکان به رفلاکس ادراری مبتلا می شوند.
• سابقه خانوادگی؛ رفلاکس ادراری اولیه معمولاً در خانواده ها ایجاد می شود. کودکانی که والدینشان به این عارضه مبتلا بودند در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به آن هستند.

عوارض ریفلاکس یا برگشت ادراری چیست؟

آسیب های کلیوی مهمترین عوارض و نگرانی اصلی برگشت ادراری است. هر چه ریفلاکس شدیدتر باشد، احتمال بروز عوارض بیشتر است.

عوارض ممکن است شامل موارد زیر باشد:

• اسکار کلیه؛ عفونت دستگاه ادراری درمان نشده می تواند منجر به زخم و آسیب دائمی به بافت کلیه است. زخم گسترده می تواند منجر به فشار خون بالا و نارسایی کلیه شود.
• فشار خون بالا؛ از آنجایی که کلیه ها مواد زائد را از جریان خون خارج می کنند، آسیب به کلیه ها و تجمع مواد زائد در بدن می تواند منجر به افزایش فشار خون شود.
• نارسایی کلیه؛ جای زخم می تواند باعث از دست دادن عملکرد در قسمت فیلتر کننده کلیه شود. این وضعیت می تواند منجر به نارسایی کلیه گردد.
• عفونت های دستگاه ادراری (UTIs)؛ از جمله عفونت های مثانه و عفونت های کلیه.
• مشکلات مثانه از جمله بی اختیاری ادرار، شب ادراری و احتباس ادرار.
• یبوست.

نحوه تشخیص برگشت ادراری

آزمایش ادرار می تواند نشان دهد که آیا کودک عفونت ادراری دارد یا خیر. آزمایشات دیگری نیز ممکن است توسط پزشک تجویز شود، از جمله:

• سونوگرافی کلیه و مثانه؛ در این روش تصویربرداری از امواج صوتی با فرکانس بالا برای تولید تصاویری از کلیه و مثانه استفاده می شود. سونوگرافی می تواند ناهنجاری های ساختاری دستگاه ادراری را تشخیص دهد. این فناوری که اغلب در دوران بارداری برای نظارت بر رشد جنین استفاده می‌شود، ممکن است کلیه‌های متورم نوزاد را نیز نشان دهد که نشانه‌ای از رفلاکس اولیه مثانه است.
• سیستوگرافی مثانه؛ در این آزمایش تصویربرداری از اشعه ایکس برای تشخیص ناهنجاری در زمانی که مثانه پر و در حال تخلیه است، استفاده می شود. یک لوله نازک و انعطاف پذیر (کاتتر) از طریق مجرای ادرار به داخل مثانه وارد می شود. پس از تزریق رنگ کنتراست از طریق کاتتر به مثانه، مثانه کودک در موقعیت های مختلف با اشعه ایکس بررسی می شود. سپس کاتتر برداشته می شود تا کودک بتواند ادرار کند و عکس های اشعه ایکس بیشتری از مثانه و مجرای ادرار در حین ادرار گرفته می شود تا مشخص شود که آیا دستگاه ادراری به درستی کار می کند یا خیر. خطرات مرتبط با این آزمایش شامل ناراحتی ناشی از کاتتر یا احتمال عفونت جدید دستگاه ادراری است.
• اسکن هسته ای؛ در این آزمایش از یک ردیاب به نام رادیوایزوتوپ استفاده می شود.

پس از آزمایش های فوق، پزشکان درجه رفلاکس را ارزیابی می کنند. در خفیف‌ترین موارد، ادرار فقط به حالب برمی‌گردد. شدیدترین موارد شامل تورم شدید کلیه یا هیدرونفروز و انسداد حالب است.

درمان برگشت ادراری

روش های درمانی برگشت ادراری به شدت آن بستگی دارد. کودکان مبتلا به موارد خفیف ریفلاکس ادراری اولیه ممکن است بخ خودی خود درمان شوند. در این صورت پزشک معاینه منظم را برای پیگیری روند بهبود توصیه می کند.

برای ریفلاکس ادراری شدیدتر، گزینه های درمانی عبارتند از:

1) درمان دارویی و مصرف دارو

عفونت های ادراری نیاز به درمان سریع با آنتی بیوتیک دارند تا از انتقال عفونت به کلیه ها جلوگیری شود. برای پیشگیری از عفونت ادراری ، پزشکان ممکن است آنتی بیوتیک ها را با دوز کمتری نسبت به درمان عفونت تجویز کنند.

کودکی که تحت درمان دارویی قرار می گیرد باید تا زمانی که آنتی بیوتیک مصرف می کند، تحت نظر باشد. این مراقبت ها شامل معاینات فیزیکی دوره‌ای، آزمایش‌های ادرار برای تشخیص عفونت‌ و اسکن‌های رادیوگرافیک گاه به گاه از مثانه و کلیه‌ها برای تعیین بهبودی برگشت ادراری، می باشد.

2) عمل جراحی

این روش جراحی در حقیقت نقص دریچه بین مثانه و حالب آسیب دیده را ترمیم می کند و سبب جلوگیری از جریان ادرار به عقب می گردد. روش های جراحی برگشت ادراری عبارتند از:

2-1) روش جراحی باز

این جراحی که با استفاده از بیهوشی عمومی انجام می شود، نیاز به برشی در قسمت تحتانی شکم دارد که از طریق آن جراح مشکل را ترمیم می کند. این نوع جراحی معمولاً به چند روز بستری در بیمارستان نیاز دارد و در طی آن یک کاتتر برای تخلیه مثانه کودک در محل قرار می گیرد.

2-2) جراحی لاپاراسکوپی

مشابه جراحی باز، این روش شامل ترمیم دریچه بین حالب و مثانه است، اما با استفاده از برش های کوچک انجام می شود. مزایای این روش جراحی شامل برش های کوچکتر و احتمالاً اسپاسم مثانه کمتر نسبت به جراحی باز است.

2-3) جراحی آندوسکوپی

در این روش، پزشک یک لوله را به همراه دوربین (سیستوسکوپ) را از طریق مجرای ادرار وارد می کند تا داخل مثانه کودک را ببیند و سپس یک عامل حجیم کننده را در اطراف دهانه حالب آسیب دیده تزریق می کند تا توانایی دریچه را برای بسته شدن صحیح تقویت کند. این روش در مقایسه با جراحی باز کم تهاجمی است و خطرات کمتری را به همراه دارد، اگرچه ممکن است به آن اندازه مؤثر نباشد. این روش همچنین نیاز به بیهوشی عمومی دارد، اما به طور کلی می تواند به عنوان جراحی سرپایی انجام شود.

سخن پایانی

درمان ریفلاکس ادراری یا برگشت ادراری به شدت و نوع آن بستگی دارد. از آنجایی که اختلال عملکرد روده و مثانه می تواند تأثیر قابل توجهی در برخی از بیماران مبتلا به عفونت های مکرر دستگاه ادراری با یا بدون ریفلاکس داشته باشد، پزشک اورولوژی ممکن است یک برنامه توانبخشی را برای تقویت عضلات کف لگن برای کمک به درمان این بیماری تجویز نماید.